Malatya'mızın geleneksel el sanatları

Yöreye yönelik el sanatları, günümüzden 30-35 yıl öncesine kadar canlılığını sürdürürken teknolojik gelişmeler ve değişen ihtiyaçlar sonucu unutulmaya, hatta kaybolmaya yüz tutmuştur. Özellikle küçükbaş hayvancılıkla uğraşılan köylerde halı, kilim ve heybe dokumacılığı yapılmaktadır. Yine bazı köylerde geçmişte yaygın olan culfa dokumacılığı ve çarpana dokumacılığı bugün özelliğini kaybetmiştir.

Bakırcılık sınırlı olarak sürdürülürken; ahşap oymacılığı, arabacılık, semercilik, yemenicilik gibi iş kolları kalkmıştır. Bunlardan sadece semercilik alanında birkaç usta mesleğini sürdürmeye çalışmaktadır.

Kuyumculuk alanında önceleri önemli bir yeri olan Halep işi, Şam işi diye bilinen bilezikler ile hap denilen burmalı inci gerdanlıklar şimdi önemini kaybetmiştir.

Ağaç işleri olarak; Malatya konaklarında ahşap oyma süslemeleri ile birlikte diğer ağaç işleri kullanım sahası yaygın bir görünüm arz ediyor. Bunların korunması ve geleneksel mimari tarzda yapılacak yapı süslemelerinde kullanılmasıyla yaşatılması sağlanabilecektir.

Tahılların saklanıp korunduğu üç bölmeli "Ambar", yemeklerin saklandığı tel dolaplar, içi oyuk yayık olarak kullanılan güğüm, tekneler, yün çıkrıkları, harman savurma makineleri, kaşıklar, yine harman savurma makineleri, kaşıklar, yine harman savurmada kullanılan yaba, ahşap işlemeli kahve ve tahıl havanları, ocak davlumbazları bulunmaktadır. Bugün bunlar önemini yitirmiştir.

Geçmişte yaygın bir fonksiyonu yerine getiren Bakırcılar Çarşısı günümüzde hediyelik eşya yapımına yönelmiştir. Bugün bakırın kullanım alanı yerine porselen, çelik, alüminyum, cam eşyanın yaygınlaştığı görülmektedir.

Daha yakın yıllara kadar teşt, kazan, (don kazanı, bulgur kazanı, kuşgana, cıngırlı kazan), sitil, sini (büyük sini, orta sini, tepsi) çeşitli boyutlarda tas, sehen (tabak), ibrik, el leğeni yapıldığı görülmüştür. Bunlar; Selçuklu, Osmanlı bezekleriyle bezendiği, stilize edilmiş çiçek ve geyik, karaca, kuş motifleriyle süslenmiştir. Çömlek eşyalar olarak kırmızıya çalan topraktan fırınlanarak yapılan su testileri, içi yayvan tavalar, tencereler görülmektedir. Bu meslek dalı da günümüzde tamamen fonksiyonunu yitirmiştir.

Ahşap kalıplar yapılan bez ve kumaş baskıcılığı olarak çit baskıcılığı, perde, sofra bezi, yazmacılık gibi zenaat kolu Malatya ve Arapgir ilçesinde yakın yıllara kadar önemini korumuştur.

BERVANİK BASKISI

Batik baskı tekniğiyle yapılan “Bervanik”, çok emek gerektiren birçok işlemden sonra yapılmakta ve kullanıma hazır duruma getirilmektedir. Bervanik, genellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da kadınlar tarafından peştamal (önlük) olarak kullanılmaktadır. Merhum Hıdır ORAL Usta’nın anlattıklarına göre günümüzden 70-80 sene evvelinde Diyarbakır, Şanlıurfa’nın Suruç, Elazığ, Malatya, Adıyaman yörelerinde yaygın bir kullanım bulunmaktaydı. Hıdır ORAL’ın vefatıyla bervanik yapımı Malatya'da tarihe karışmıştır. Bervanik yapımcılığında ana unsur olarak gördüğümüz batik baskısının Asya’dan Avrupa’ya geçmiş bir kumaş baskısı tekniği olduğu ve Türkistan’da, Hindistan’da, Java’da, Malezya’da bu tekniğin yaygın olduğu kaynaklardan anlaşılmaktadır. Batkik Malezya dilinde “nokta, noktalamak, teşm, yol, resim çizmek… kumaş, deri veya kâğıt süslerinde kullanılan bir usul” olarak genel anlamda tanımlanmıştır. Malatya geleneksel kadın giyiminde önlük olarak kullanılan parçaya bervanik denir. Halk arasında peştamal, önlük, peşkir olarak anılır. Halk arasında peştamal, önlük, peşkir olarak anılır. Düz dokuma bez üzerine tahtadan yapılmış kalıplarla işlenen çivit boyalı desenlerle yapılır. Baskı için kullanılan Amerikan Bezi’nin silindirsiz ve dokumasının sık olması gerekir. Balmumu ve parafin karışımı sıcak eriyik içerisine batırılan tahta kalıplar ile desenleme işlemine geçilir. Kalıp yapımında özellikle armut ağacı tercih edilir. Ağaç kalıp, sıcaklığını korur ve desenlerin daha iyi çıkmasını sağlar. Yaklaşık 30 çeşit motif bulunur. “Tarak”, motifleri birbirinden ayırmak için kullanılır. Kumaşlar mumlanırken aynı şekilleri içeren desenler bütün kumaşlara basılır. Kumaş ilk boyaya batırılacak hale gelinceye kadar mumlamaya devam edilir. Boyanın kumaşta kalıcılığını artırmak için boyaya kostik denilen bir madde ilave edilir. Boyanın hava ile temasını en aza indirmek için bir varilde hazırlanması gerekir. Boyanacak kumaşlar yavaşça katlanarak (mumların dökülmemesi için) boyaya batırılır. Boyadan çıkan kumaş yeşil renktedir. Güneşte kurutulur, tekrar boyaya batırılır. Güneşte kuruyarak mavi renk kalır, hem de boya sabitleşir. Kuruyan kumaş üzerine eksik kalan desenler tekrar basılarak baskı işi tamamlanır. Boyaya batırma işlemi aynı şekilde on bir defa tekrarlanır. Bervanik koyu lacivert renk alır. Mumların bezlerden çıkarılması ise geniş bakır ve alüminyum kaplardaki kaynar suda iki kez karıştırılmak suretiyle sağlanır. Mumu çıkarılan bez tekrar kaynar suda deterjanla yıkanıp kurutulur ve etrafı dikilerek kullanıma hazır hale getirilir. Kaynak: Şahin H., Malatya’da Geleneksel Bervanik (Peştamal) Yapımcılığı”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1993, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1995, s.287-302

Halı çeşitlerinin yanı sıra kilim ve cicim dokumacılığını yitirmiştir. Culfa türü dokumalar önemini kaybetmiş, bu tezgâhlarda yolluk ve sofralık az da olsa yapılır. Diğer taraftan Yeşilyurt ilçesinde geçmiş yıllarda el tezgâhlarında dokunan "Çırmıhtı" dokuması diye tanınan dokumalar kaba giyside ve yaygı yapımında kullanılmıştır.

MANUSA DOKUMACILIĞI
Manusa, 150 yılı aşkın bir süreden beri Arapgir’de el tezgâhlarında ipek, yün ve pamuklu iplikle dokunan yöreye has bir dokumadır. Manusa dokumasını özel kılan, zarif dokusu ve solmayan renkleri yanında, taşıdığı yöreye has motifleridir. Düz ve desenli türleri bulunmaktadır. Top çiçek, dal çiçek, badem çiçek, yılan eğrisi, tabura çiçek, sarıçiçek, kareli, Ay yıldız, kemha, Arap dudağı ve dimi potikli gibi özgün desenleri bulunur. Kaynak: Demirbağ H., Fırat F. (Şubat 2013). Medeniyetin Beşiği Malatya. İstanbul. Promat A.Ş.

Arapgir ilçeside geçmişte geniş bir iş sahası olarak "Manusa Dokumacılığı" 1100'e varan düz tezgâh ve jakarlı tezgâh çevrenin kumaş ihtiyacını karşılamaktaydı. Bu tezgâhlarda dokunanlar Anadolu'nun birçok yöresine ve kervanlarla Halep'e götürülüp satılmaktaydı. Bu sanayi kolu tamamen yok olmuştur.

AKÇADAĞ HALISI
Malatya dokumacılık ürünleri içerisinde kilim ve halı dokumacılığında Ören, Kürecik, Dirican, Parçikan, Başören, Sinan Köyü halıları ünlüdür. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğünce "Akçadağ Halısı"  için yapılan Coğrafi İşaret başvurusu kabul edilerek Türk Patent ve Marka Kurumuna yapılan "Akçadağ Halısı" adlı coğrafi işaret başvurusu Resmi Coğrafi İşaret ve Geleneksel Ürün Adı Bülteni 'nde yayınlanarak Coğrafi İşareti almış oldu. Malatya'nın Akçadağ ilçesinde el sanatları içerisinde en önemli yeri el dokuması halı ve kilim üretimi almakta olup, Akçadağ Halısı eskiden beri sadece Malatya'da değil çevre illerde de tanınmaktadır.

Akçadağ halıları Osmanlı Devleti salnamelerinde "Kürne, Kürecik aşiretleriyle, Hasan Çelebi nahiyesinde kadınlar tarafından yünden, iplikten, hayli halı, kilim, seccade, döşeme ve perdeler dokunur. Her taraftan istendiğinden ve arzu edildiğinden, ayrıca ince ve sağlam olduğundan yılda yüz bin kuruşluk ihracatı vardır." denilmektedir. Hicri 1310 (1892) tarihli Ma’muretül Aziz salnamesinde ise özetle şöyle yazmaktadır: "Kazada dokunan halı ve kilimler pek zarif ve güzeldirler. İşbu makbul kilim ve halıların böyle ücra mahallerde tekemmül etmiş olması insanı hayrete düşürmektedir." Akçadağ halılarında hâkim renk kırmızı olup, kırmızı ile birlikte siyah veya lacivert de sıkça kullanılmaktadır. Bir odanın zemininin döşenmesinde odanın büyüklüğüne göre iki veya üç adet, ince ve uzun halılar tercih edilmektedir. Bu halılar iki parça ise aynı desenlerde; eğer üç parça olacaksa kenarlara gelen kısımlardaki aynı desenlerle ortaya gelecek halı daha ince ve farklı desenlerde dokunmaktadır. Bu parçaların her birisine "kanat" denilmektedir.

Akçadağ- Kürecik halılarının bir desimetrekaresinde 700 civarında düğüm bulunuyor. Malatya kilimleri; dikdörtgen yüzeyi çeviren ve Kale burçlarını andıran surlarıyla ayırt edilir. Orta bölümlerinde altıgen ve sekizgen madalyonlar bulunur. Kuş ve deve boynu, akrep ayağı, koç boynuzu ve geometrik şekillere rastlanır. Alın yanında kara, kahverengi, bej, lacivert, ak renk sık kullanılır. Kilimlere yörede "Yedi dağ çiçeği" denilmektedir. Dirican kilimleri "Dirican gözü ak kilimi" ve "sandık kilim" olarak tanınır. Sandıklı kilimler ise zemin dikdörtgenler ile bölünmüş, her bölüme sandık adı verilmiştir. Sinan kilimlerinde ise kemer suyu, eşkenar dörtgendir. Kilimin ana deseni güldür.

Yörenin ünlü Ören halıları bordürlüdür. Ortada madalyonlar bulunur. En çok koç boynuzu, ejderha pençesi, stilize çiçekler, bitki filizleri gibi bezekler; ak, kara, al ve lacivert renkler olduğu gibi, çözgüsü pamuk olanlar da vardır. Halı ve bu teknikle dokunan ürünler; yan halısı, taban halısı, divan halısı, seccade, halı yastığı çanta, heybe gibi zengin çeşitleriyle bir kullanım sahası yaratmıştır. Halıların bazılarının saçakları düz, bazılarının ise örgülüdür. Kullanılan yün geçmiş yıllarda tamamen kök boyalarla boyanırken, günümüzde bu boyama azalmıştır. Yerini hazır boyalar almıştır.

Cicim dokumaları yapılan Malatya'da dokuma işi yataş tezgâhlarda olur. Cicim dokumasında sergi, çuval heybe torba, çoban çantası yapılmaktadır.

Günümüzde devlet desteği ile açılan ve Halk Eğitim Merkezi'nin Büyükşehir Belediyesi’ne bağlı Gençlik Merkezleri, Kadın Kültür Merkezleri ve Semt Konakları’nda kurduğu tezgâhlarda dokunan halılar geniş bir gelişim göstermektedir. Yine Malatya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından kaybolmaya yüz tutmuş el sanatları ile ilgili kurslar düzenlenmektedir.

BEZ BEBEK
Yeşilyurt ilçesindeki el yapımı bez bebekler çocukların yeni gözdesidir. Bebekler genellikle, Malatya’nın yöresel kıyafetleri giydirilmiş kadın ve erkek modellerden oluşuyor. Bez bebekleri el emeği göz nuru ile üreten kadınlar bez bebeklerin yüzüne kendi duygularını yansıtıyorlar. Modeller, yöresel isimlere atfen “Azet Bacı ve Hamdi Dayı” adıyla anılıyor. “Aşhan Bacı Bebekleri” adı verilen ve Malatya kadınlarını yansıtan bez bebekler yapılmaktadır. Bu bebekler geleneksel yaşantıyı yansıtmakta ve kültürel yaşam hakkında bilgi vermektedir. Kaynak: Malatya Valiliği Yayını, Malatya Kent Rehberi, İstanbul 2013, Baskı: Seçil Ofset

TAHTA ÇİVİLİ AYAKKABI
Arapgir’de geleneksel el sanatlarından biri olan tahta çivili ayakkabının yüzü hakiki deriden, tabanı sığır köselesinden, iç astarı ise meşinden yapılmaktadır. Bu kunduraları farklı kılan ise köselenin yapıştırılmak veya dikilmek yerine tabana gürgen veya fırınlanmış kayın ağacından yapılan 4-5 mm boyundaki ahşap çivilerle monte edilmesidir. Yöre el sanatlarının dikkat çeken bir ürünü olan bu kunduralar, sağlamlığı ve rahatlığı yanında taşıdığı otantik değer nedeniyle günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Kaynak: Demirbağ H., Fırat F. (Şubat 2013). Medeniyetin Beşiği Malatya. İstanbul. Promat A.Ş. Yarım asırdır geleneksel yollarla tahta çivili ayakkabı yapan Türkiye’de ki son temsilcisi Erol HAKAN halen üretime devam etmektedir.